Gönül Makamı adlı kitap Müziğimizin Anlamı alt başlığı ile yaklaşık 272 sayfalık, bugüne kadar en çok altını çizdiğim cümlelerin yer aldığı bir eser olarak ben de yeri farklı olan bir yapıt. Tam adı Savaş Şafak Barkçin olan yazarımıza ait bu eserin sadece musiki anlamında değil, uluslararası ilişkilerden tutun da siyasete ve medeniyet konularına kadar bir çok konuda sizlerin ufkunu açacak bilgiler barındırdığını söylesem? Evet, bence okunmalı. Bu yazıyı hazırladığım sıralarda eserin kitap sitelerindeki fiyatı yaklaşık 90 TL civarındaydı ancak yayınevinin kendi sitesinde fiyatının 66.5 TL olduğunu da ekleyeyim. Elimde bulunan baskısı 2017 yılına ait ve İnsan yayınları tarafından piyasaya sürülen eserin mavi ve beyaz kapak şeklinde iki farklı versiyonu kitapçılarda karşınıza çıkabilir.
Yazarın bu eserini bir meslek büyüğümüzün önerisiyle aldım ve inanır mısınız: neredeyse her sayfasında ayrı ayrı notlar tuttum ki bunlardan bazılarını bu yazımda paylaşacağım. Tutmuş olduğum notlar Word üzerinde yaklaşık 13 sayfa yer kaplıyor; hepsi birbirinden önemli olan bu cümleleri de bir daha elekten geçirip kalan kısmı sizlerle okuyasınız diye yazımın sonuna ekleyeceğim.
Gönül Makamı adlı eseri elime alıp daha ilk sayfada yazarın kitabı ithaf ederken kullandığı şu cümle ile karşılaşmak gerçekten müthiş: “Bu kitaptaki güzellikler onlara, eksiklikler ise bize aittir.” Ne kadar güzel bir cümle değil mi? “Onlar” diyerek bahsettikleri ise Osmanlı dönemi ünlü bestekarı Zekai Dede Efendi ile onun varisi olan Ahmed Avni Konuk Hazretleri idi. Klasik Türk musikisinin Osmanlı dönemindeki son büyük bestekârı olan Zekai Dede Efendi ile Ahmed Avni Konuk ismini kitabın ilerleyen sayfalarında sıkça okuduk, onların yaşantılarından arta kalan anılarına, güzelliklerine yazarın gözlerinden şahit olduk. Bu isimler hakkında ayrıca yorumda ve paylaşımda bulunmayacağım ama araştırmanızı öneririm.
Bu arada kitabın içindekiler kısmında gördüğümüz 22 konu başlığı içerisinde 2 tanesi de Ahmed Avni Konuk’a ayrılmış. Yine sayfaları çevirdiğimizde yazarın kısa bir biyografisini de okuyoruz. Biyografide daha önce görev yaptığı kurumlarla ilgili pek bir bilgi yok ancak ben söyleyeyim: yazar, bir dönem Cumhurbaşkanlığı danışmanı olarak da görev yapmış. Buradan anlaşılıyor ki “danışmanlık” görevinin çok yavan bir meslek. Bunu neden söyledim? Çünkü son tahlilde aslında yapmak istediklerinin çoğunu yapamamış, yaptıramamış. Muhtemelen çabalamış ancak sonuç elde edememiş. Kitabın devamında ise Enver Gülşen isimli bir yazar tarafından Sunuş kısmı ve yazarın kendi kaleminden önsöz bizleri karşılıyor.
Kitap hakkında ilk dikkatimi çeken, hakkında kitap sitelerinde fazla yorum olmaması: örneğin 1000kitap üzerinde kitapla ilgili herhangi bir inceleme bile yazılmamış olması üzücüydü (ilk inceleme benden geldi). Diğer büyük güvenilir kitap siteleri üzerinde de aynı şekilde kitap hakkında pek yorum olmaması açıkçası enteresan geldi. İlk olarak 2016 yılında yayımlanan bu kitaba 2017 yılında Edebiyat Sanat ve Kültür Araştırmaları Derneği tarafından ödül verilmiş. İçerisinde -her ne kadar müzik alt başlığını taşısa da- tarih, şiir, tasavvuf, edebiyat, biyografi gibi pek çok konuda okuyucuya ışık tutan bilgiler var. Şunu demek istiyorum: neden daha çok kişi okumadı bu kitabı veya neden yorum yazmadı? Uyanın!
Kitap hakkında ve altını çizdiklerimden sizlere yine bahsedeceğim ama okumaya başladıktan ve bitirdikten sonra yazarın hayat hikayesinin peşine düştüm öncelikle. Çünkü her kitap okuma öncesi ve sonrası yazarın hayatını, hakkında yazılıp çizilenleri hızlıca araştırır, okurum. Yazarı biraz daha araştırdığımda Savaş Ş. Barkçin, “Gönül Makamı” adlı bir TV programı da yönetmiş: Evet, yıllar önce TRT ekranlarında Murat Salim Tokaç’ın müzik yönetmenliğini yaptığı “Gönül Makamı” adlı programı hazırlayıp sunduğunu öğrendim. Youtube kanallarında programın videoları ve kaside, tevşih, taksim, peşrev, türkü gibi değişik kategorilerde oynatma listeleri de mevcut. Ben favorilere ekledim.
Gönül Makamı – Kitap İncelemesi
Gönül Makamı, yukarıda da belirttiğim gibi Enver Gülşen tarafından bir sunuş kısmı ile başlıyor ve Gülşen, kitabı “Muhabbet kültürüne ve aşktan hareket eden meşke, her alanında birincil önem veren bir medeniyetin, günümüzdeki sağlıklı bir okuma yorumu Gönül Makamı…” (s. 11) sözleriyle özetliyor. Yazarın kitabında her ne kadar sanatı anlattığı düşünülse de içerisinde “aşkın sanatı” nasıl bir sanattır meselesini anlamak üzere, büyük mûsikî üstatlarından hareketle bir yol çizerek, muhabbet ve meşk kültürüne her alanında birincil önem veren bir medeniyetin, günümüzde sağlıklı bir okuma ve yorumunu yapmaya çalışıyor. Bunu yaparken dinlemenin de ne kadar önemli olduğuna sık sık vurguluyor: “Alemlerin manası Efendimize vahyolunan “Oku!” hitabına “buyur” demektir” dinle!” diyor.
Ne yazık ki bugün bulunduğumuz topraklarda, aynı havayı soluduğumuz, aynı kimliğe sahip olduğumuz bazı vatandaşlar geçmişimize sövmeyi bir marifet gibi görüyor ve ona göre hareket ediyor. Halbuki geçmişimiz gerçekten mükemmel: kültür ve medeniyet açısından büyük bir mirasa sahibiz. Peki, bu mirasa sahip çıkıyor muyuz? Bugünkü anlamsız müzikler yerine geçmişimizi aydınlatacak ve hem ruhumuza hem bedenimize hem aklımıza iyi gelecek olan müziğimizi doğru anlamak ve musiki tarihini bilmek açısından elimde çok önemli bir kitap tutuyorum. İçerisinde müzik ve tasavvuf bağlamında önemli tespitler barındıran eserin tamamına baktığımda sanatla ilgilenenlerin doğru yolda hareket etmesi için faydalı yönlendirmelerin yer aldığını düşünüyorum.
Yazar zaten Gönül Makamı adlı kitabında müziğin sadece müzik olmadığını hatta “Müzik de sadece bir zevk değil, her şey ve her zevk gibi içinde bir anlam, değer düşünce barındıran felsefi bir alandır.” (s. 21) diyerek müziği dar bir alana hapsetmek yerine hayatımızın her alanına vakıf olabileceğini söylüyor: bununla kalmıyor, bilinen felsefi düşünce ile de sınırlayamayacağımızı anlatmaya çalışıyor. Ekliyor: “Bilmek, kılmak, olmak… Bu üç kavram ‘felsefe’ adında olmasın her bir tefekkürün ve her bir medeniyetin temelini oluşturur.” ( s.21) diyerek daha üst perdeden olaylara bakmamız gerektiği konusunda biz okuyucuları da uyarıyor.
Musiki ile başladığı cümlelerinin sonunda modern dünyayı ve Batı medeniyetine (!) karşı bazılarımızın yaşadığı ezikliğe dikkat çekerek aslında Batı’nın üzüntü ve sıkıntılardan uzak, sessiz ve dingin görüntü vermesine rağmen gerçeğin öyle olmadığını tam aksine “Batı, dünyada en fazla çatışmanın ve insani felaketlerin olduğu yerdir. Dünya savaşlarının hepsini yapan Batı’dır.” (s. 23) diyerek “Faşizm, Batı’nın bütün çöplerini döktüğü sahadır.” (s. 23) tespitinde bulunuyor. Batı hakkında tespitleri, eleştirileri o kadar doğru ki…
Batıyı anlatırken Batı medeniyeti ve yaşantıları hakkında verdiği örnekler gerçekten ilginç ki bazılarını yazının sonuna ekleyeceğim: bu örnekleri okuduğunuzda “vay beee, kral çıplak!” diyeceğinizi düşünüyorum. Bu örnekleri siyasi, ilmi, sosyolojik olarak da tartıp değerlendiriyor ve medeniyetimizin farkını da ortaya koyuyor. Bunu tereyağından kıl çeker gibi çok ustaca yapıyor ve okuyucuya gösteriyor. Gönül Makamı işte böyle bir kitap. Batı konusunda tespitlerini söylerken çekinmeyen yazarın şu tespiti de dikkate değer: “Batı içine en küçük bir ışık huzmesi bile giremeyecek derecede tecrit edilmiş bir nefsaniyet hücresidir.” (s. 24). Katılmamak elde mi?
Gönül Makamı hakkında dedik ya: içerisinde sadece musiki yok, çok önemli tespitler var. Batı medeniyeti (!) konusunda yazar tespitlerini yaparken Osmanlı son döneminde yaşananları da hatırlatarak ilginç tespitlerde bulunuyor: “Aslında Osmanlıların Batı karşısındaki asıl yenilgisi, onlar gibi ve onlar kadar ahlaksızlaşmama, çifte standart uygulayamamadır. Hatta Osmanlılar yine bu sebepten Batılaşmanın en başından beri, Batı’nın temeli olan bu ahlaksızlık sistemini tam olarak kavrayamamışlardır. Ziya Paşa gibi, Namık Kemal gibi, hatta Mehmet Akif gibi Osmanlı ediplerinin Batı’nın ‘ilmini’, ‘irfanını’ överken, onun ikiyüzlü, dolaysıyla Batılı olmayan her toplumu ve insanı düşman olarak gören yıkıcı sömürücü gerçeğine uyanmamış olmaları ne kadar acıdır.” (s. 29). Üzerinde uzun uzadıya tartışılacak bir cümle, geçiyorum.
Bir de kitabı okurken yeni bir dil bilgisi kuralı da öğrendim: “Yabancı dillerdeki kelimelerin yazımında Türkçe okunuş esastır. Bu kuralı unutmamalıyız” şeklinde (s. 31) bir uyarı da bulundu yazar ve evet sayın Savaş bey, bu kuralı artık hiç unutmayacağım! Bu konuda kitaptaki örneği ben de sizinle paylaşayım: yazar, Washington yazmak yerine Türkçe okunuşunu okuyucuyla paylaşmış ki bu da Vaşington şeklinde kitapta yazılmış durumda (s. 31).
Gönül Makamı, yazarın temelde musiki özelde bir çok konuda yazılarının yer aldığı bir eser diye demiştik. Yazar, saf Türkçe konusunda gelen eleştirileri, daha doğrusu başka dillerden Türkçe’ye gelen kelimeleri eleştirenlere de medeniyet bağlamında açıklayıcı ve kapsayıcı cevaplar vermeyi ihmal etmedi. Nedir bunlar? Bir örnek: “Saf ‘Türkçe’ kelime arayanlar, ‘Türk’ müziği , ‘Türk’ kahvesi diyenlerin temel sorunu medeniyet kavramını bilmemeleri, anlamamaları ve yaşamamaları.” (s. 32) Bunun dışında Anadolu diyerek daraltma yapılmamasını “Anadolu kelimesi tarihte asla şu andaki sınırlarımızı ifade etmek için kullanılmadı. Mesela Çorum Anadolu ise, Halep Batum neresidir peki? Misak-ı Milli’nin bile bugün Anadolu dediğimiz bölgenin ötesindeki bölgeleri kapsadığını biliriz.” sözleriyle eleştiriyor. Gayet güzel tespitler.
Yazar medeniyetin tanımını yaparken, bugünkü çağdaşlarının tanımlamalarını da eleştirerek “Anadolu ‘medeniyetler beşiği’dir, ama ne hikmettir ki, bu medeniyetlerin Etiler gibi, eski Yunanlılar gibi en bilinmeyenleri, en uzakta ve en başkası olanları beşikte sallanırken, en yakın, en kuvvetli ve en ‘kendimiz’ olan Selçuklu ve Osmanlı beşikten düşürülmüştür. … Itri’yi, Dede’yi ölü ilan eden ‘Türk’ müzikçileri Batılı müzikçileri, mesela Beethoven ve Mozart’ı her fırsatta birer aziz gibi anarlar.” (s. 36) sözlerini kullanıyor ve medeniyetin gerçek tanımının en kısa haliyle “Medeniyet, bütün sınırlı, yerel ve etnik unsurların kuşatıcı ve evrensel bir bakış içinde katkı vermesi, şekillenmesi ve hayat bulması demektir.” (s. 38) olduğunu dile getiriyor. Yani bizi biz yapan değerlerin doğru algılanması gerektiğini söylüyor: kendi medeniyetimizi sınırlamadan, doğru anlamamız gerekiyor.
Gönül Makamı adlı kitapta yine ilginç bir tespit: sınırları sadece günümüz Anadolu coğrafyasıyla, tarihimizi de yine bugünkü Anadolu coğrafyasıyla sınırlı tutmayıp daha genel bir şekilde takip edilerek değerlendirilmesi gerektiğini söylüyor. Bunu anlatırken kullandığı cümle ise çok hoş: “Genellikle tencerede pişen yemeğin içine konan çeşnilerin isimleri sayılır, ama tencerenin adı zikredilmez.” (s. 38). Ne kadar anlamlı, ne kadar doğru, ne kadar kapsayıcı bir cümle değil mi? Otur, iki saat bu cümle için konuş.
Peşi sıra yazar “Osmanlı’nın selefi Selçuklu Devleti İran’da kurulmuştu ve başkenti de bugünkü Tahran idi. Bilmezler ki, 1900’lerin başından itibaren tahta gelen iki Pehlevi şahı dışında hemen bütün şahlar, Kacar olsun Afşar olsun Türk kökenlidir. Yine bilmezler ki, İran medeniyeti veya musikisi dendiğinde onun içindeki Türk unsuru çok belirgindir. Bugün bile ülkenin nüfusunun yarısı Türk’tür.” (s. 38) diyerek neden bu şekilde bir tespitte bulunduğunu da deklare etmiş oluyor. Neden Misak-i Milli ve Anadolu kavramlarını bugünkü coğrafi sınırlar ile sınırlı tutamayacağımızı geçmişimizden örneklerle, belgelerle yüzümüze yüzümüze vuruyor ki helal olsun hocam diye bağırasım geliyor.
Gönül Makamı adlı kitapta musiki dışında anlatılanlar genelde medeniyet ekseni etrafında günümüz ve tarihimizden örnekler ve tespitler ile birlikte aktarılmaya çalışıyor ancak yine de dönüp dolaşıp musiki ile karşılaşıyoruz: sebebi de kitapta yazarın dediği gibi “Müzik, medeniyetin aynasıdır.” (s. 48). Yazarın bu tespiti çok hoşuma gitti: günümüz müzik anlayışı artık neredeyse geçmişinden kopuk, popüler akım rüzgarını arkasına alarak taklit ve görsel materyallerin bir parçası olarak devam etmekte gibi: yani günümüzde müzik adeta bir kargaşaya dönmüş durumda. Kısaca: kalite diplerde. Yazarın özellikle “Musikimizde gelenek ve modernleşme” başlığı altında (ki bu kısım en uzun bölümlerden biridir) ele aldığı konular, tespit ettiği sorunlar ve gelecek adına devlet eliyle yapılması gerekenleri ihtiva eden çözüm önerilerini anlattığı kısım, oldukça dikkatimi çekti. Her devlet adamının çantasında olması gereken tespitler bunlar, not ettik.
Yazar, Gönül Makamı adlı kitabında popüler müziğe yönelik tespitlerini de okuyucuyla paylaştı. Bunlardan bir tanesi de hepimizin tahmin edebileceği gibi “Her toplumda geleneksel musikiyi takip edenler az, popüler musikiyi takip edip beğenenler ise fazladır.” (s. 59) tespiti ancak devamında gelen cümle benim gibi bir çoğumuzun bilmediği bir gerçek: “Geleneksel müziğimizin karşıtı popüler müziktir. Bunun adı TSM denen şeydir. Batı klasik müziğinin karşıtı da pop müziktir.” (s. 59). Türk Sanat Müziğinin, Türk Klasik Müziğinin karşıtı olduğunu görmek, şaşırtıcı ancak yazar bunun nedenini sayfalarca biz okuyucuya aktarmaya da çalıştı. Son tahlilde “Gelecek nesiller, müziğimizin değerini ancak günlüğünü idrak ettiklerinde anlayacaklardır.” (s. 63). Ben tatmin oldum.
Sayın Barkçin, kitabında bazı internet kaynaklarına da yer vermeyi ihmal etmemiş. Bunlardan bir tanesi turkmüsikisi.yahoogroups.com adlı bir site ancak bu site ne yazık ki 2020 yılında kapatılmış. Yapılacak olan baskı güncellemesinde bu sitenin varlığı veya şuan nereye taşındığı hakkında düzeltme yaparsa, bu yazıyı okuyanlar da bize bildirirse ne kadar güzel olur. Bahsedilen adresteki kaynaklardan faydalanmak isterim. Turkmusikisi.com adlı sitede yayında değil. Ancak kitapta “Ahmed Avni Konuk’un Dilkeşide makamındaki ayin-i şerifini her fırsatta dinlemek isterim.” (s.243) cümlesinde bahsedilen zikri sizlerle paylaşmak istiyorum:
Yazar Gönül Makamı adlı eserinde musiki konusunda başka yazarlara da gönül verenlere de atıflarda bulundu: bunlardan not ettiklerim Cinuçen Tanrıkorur (“Onun konser ve konferans kelimelerini birleştirerek terkib ettiği “konferans” tarzında icralar düşüncemize çok uygundur.” s. 65) ve Timuçin Çevikoğlu (makalelerinden örnekler verdi) gibi isimleri sayabiliriz. Tabii yazar, Türk musikisi hakkında yeteri kadar kaynak, araştırma yapı(la)mamasından da dem vuruyor: “Pek çok büyük bestekarı sadece durmadan tekrarlanan birkaç anekdottan tanıyoruz. Oysa harf değişikliği ile koptuğumuz Osmanlı birikimini bugüne aktaracak çalışmalar gereklidir.” (s.66) Bu konuda hak vermemek elde değil: basit bir Osmanlıca dersi aldım, neredeyse 1400’lerde yazılan yazıları okuyabiliyordum! Çözüm başlığı çok doğru: geleneği, geleceğe bağlamalıyız.
Musiki sadece musiki demek değil, daha neler var neler!
Gönül Makamı adlı kitaptaki “Musikimiz bir müze değildir. Bir şehirdir. Canlıdır, etkilidir, etkileşimlidir.” (s. 68) cümlesi ise yine üzerinde çokça konuşulacak bir tespittir. Ancak ne yazık ki biz hala bu ‘geleneğe’ öcü gibi bakıyor, geçmişin tozlu raflarında kalmış bir tarihi eser olarak nitelendiriyoruz. Maalesef öyle… Olması gereken bu mu? Yazar işte tam tersini iddia ediyor ve halen daha canlı olduğunu, etkileşim halinde olduğunu söylüyor. İşte bu durumu daha da arttırmak için vatandaş nezdinde, devlet nezdinde neler yapılması gerektiğini, yapılan yanlışları yüzümüze gözümüze vura vura bizlere anlatıyor ve çözüm önerilerinde bulunuyor. Daha da ileri giderek “Müziğimiz hem tasavvufun bir vitrini hem de kişiyi Rabbine eriştiren bir yoldur.” (s.113) cümlesini kuruyor. Daha ne desin?
Yazarın Gönül Makamı adlı kitapta TRT’ye yönelik eleştirileri (“Peki o koroların geleneğimizde olmadığını biliyor musun?” s.45) hakkında da yazmak isterdim ancak bir noktada bırakmak gerekli diye düşünüyorum. Zaten okuduğunuzda sizde detaylıca olaya vakıf olacaksınız. Daha fazla yazmak istemiyorum çünkü kitabın yarısına geldim, yazacak o kadar şey var ki: bir yerde sonlandırmak ve siz değerli okuyucuların da eklemelerinin olmasını sağlamak istiyorum.
Gönül Makamı’nda yer alan tüm metinler zamanla farklı mecralarda da yayımlanmış, yazara ait cümleler. Eserin sonunda bir röportaj da bizleri karşılıyor ki yazılanlara güzel bir destek sağlamış, içeriği daha iyi anlamamızı sağlamış diyebilirim. Değerli birikimleriyle sanatla ilgilenenlerin gittiği istikamette faydalanacağı bilgileri aktaran yazar eserin genelinde müzik, tasavvuf ve toplumsal konulara değinmiş: kah yol göstermiş, kah yanlışları dile getirmiş, doğruyu aktarmış. Ben bir kaç defa daha bu kitabı okuyacağımı düşünüyorum.
İyi okumalar (yazımın devamında kitapta altını çizdiğim bazı önemli cümleler, notlar sizlerle olacak)
